“Sự Trở Về Của Đứa Con Hoang Đàng”- Tác Phẩm Vĩ Đại Nhất Của Rembrandt (1606-1669)

“Sự trở về của đứa con hoang đàng”, vẽ năm 1669, là tác phẩm cuối cùng của Rembrandt. 

Ở đây, ông diễn giải ý tưởng Thiên Chúa giáo về lòng thương xót với một sự trang trọng khác thường, như thể đây là chứng nghiệm thiêng liêng của ông cho thế giới. Nó vượt xa các tác phẩm của tất cả các nghệ sĩ Baroque khác trong việc khơi gợi tâm thế tôn giáo và sự cảm thông của con người. Sức mạnh “hiện thực chủ nghĩa” nơi người nghệ sĩ lớn tuổi không hề giảm đi mà còn tăng lên nhờ sự thấu hiểu tâm lý và nhận thức tâm linh. Ánh sáng và màu sắc biểu cảm cùng khả năng gợi ý kỳ diệu trong cách thể hiện của ông, cùng với sự đơn giản có chọn lọc trong cách bố cục, giúp chúng ta cảm nhận được toàn bộ tác động của sự kiện.

Nổi bật trong tranh, là hình ảnh người cha và “Đứa con hoang đàng” trên nền không gian tối. Đặc biệt sống động là chiếc áo rách rưới của con trai, và tay áo của cha già, nhuốm màu ô liu vàng; màu của đất kết hợp với màu đỏ tươi mãnh liệt trên chiếc áo choàng của người cha tạo thành một sự hài hòa màu sắc khó quên. Nó khiến cảm xúc của người xem xao động. Người con trai, tàn tạ và đáng ghét, với cái đầu trọc và vẻ ngoài của một kẻ bị ruồng bỏ, trở về nhà của cha mình sau một thời gian dài lang thang và nhiều thăng trầm. Anh ta đã lãng phí tài sản của mình vào những thú vui hoang lạc ở những vùng đất xa lạ và cuối cùng, bị khánh kiệt phải rơi vào tình cảnh khốn khổ và bị khinh khi phải đi chăn lợn. Người cha già của anh, mặc bộ quần áo sang trọng, cùng những nhân vật phụ tá, đã vội vã đến trước cửa đón nhận đứa con trai thất lạc từ lâu với tình yêu cao cả nhất. 

Không có sự khoa trương, cường điệu nào như trong những bức tranh khác của các họa sĩ khác vẽ cùng đề tài, hình ảnh trong tranh của Rembrandt thể hiện một sự tĩnh lặng trang trọng. Khó quên là hình ảnh tội nhân ăn năn như ngã quỵ gục vào lòng ngực cha và người cha già cúi xuống ôm con. Cái dáng dấp ân cần, vị tha của người cha nói lên một lòng tốt cao cả và mạnh mẽ. Đôi tay dang rộng của ông đầy bao dung. Tất cả, làm nổi bật tư tưởng chủ đề, tác phẩm, trở thành biểu tượng của sự sám hối và tha thứ. Ánh sáng trong tranh, là ánh sáng dịu dàng của lòng thương xót của Thiên Chúa. 

Từ thời Phục hưng, “Sự trở về của đứa con hoang đàng” trong Kinh Thánh đã trở thành chủ đề được nhiều nghệ sĩ quan tâm yêu thích. Có rất nhiều danh họa vẽ về chủ đề này. Nhưng nổi bật nhất, theo hầu hết các nhà phê bình, là tác phẩm này của Rembrandt. 

Rembrandt quay đi quay lại với chủ đề này nhiều lần trong sự nghiệp của mình. Và tác phẩm cuối cùng này, vẫn là tác phẩm thành công nhất.

 ****** 

“Sự trở về của đứa con hoang đàng”, có lẽ , là một trong những câu chuyện ngụ ngôn của Chúa Giêsu được biết đến nhiều nhất. Nó chỉ xuất hiện trong Phúc âm Luca. Theo truyền thống, nó thường được đọc vào Chủ nhật thứ ba của Mùa Chay. 

Câu chuyện kể về một người con thứ, yêu cầu cha già chia tài sản cho mình. Sau đó, anh ta bỏ đến một vùng đất xa xôi và tiêu pha lãng phí tất cả tiền của mình một cách hoang đàng. Khi nạn đói ập đến, anh ta trở nên nghèo túng đến cùng cực và buộc phải làm nghề chăn lợn. Đến khi hết chịu nổi, đến mức ghen tị với những con lợn mà anh ta đang chăm sóc, cuối cùng anh ta đã tỉnh ra: “Bao nhiêu tôi tớ làm thuê cho cha tôi có bánh mì đủ dùng, còn tôi đang chết vì đói! Tôi sẽ đứng dậy về với cha tôi và sẽ nói: Cha ơi, con đã phạm tội với Chúa và với cha...” 

Với lòng ăn năn hối cải, anh chạy về với cha mình. Nhưng khi anh con đang ở xa, người cha nhìn thấy anh, đã chạy đến đón nhận anh bằng tất cả lòng thương xót... 

Người con trai thậm chí còn không có thời gian để nói những lời mà anh chuẩn bị trước, vì người cha kêu gọi những người hầu của mình mặc cho anh ta một chiếc áo choàng đẹp, trao cho anh đôi dép, chiếc nhẫn mới, và sai giết thịt "con bê được vỗ béo" cho một bữa ăn mừng. 

Người con trai lớn đang đi làm đồng nghe tin người em trai trở về, được cha đón nhận như vậy, đã không vui mừng mà còn tức giận. Anh nói với cha mình: "Này, tôi đã phục vụ gia đình nhiều năm nay, và tôi chưa bao giờ làm trái ý cha, nhưng cha chưa bao giờ cho tôi một con dê, để ăn mừng với bạn bè tôi. Nhưng, với kẻ đã tiêu tán hết số tài sản đã được chia phần cho mình vào những cuộc ăn chơi với bọn gái điếm, thì cha lại giết bê chào đón nó.” 

Dụ ngôn kết thúc với việc người cha giải thích: “Nhưng thật thích hợp để ăn mừng và vui mừng, vì em trai con, đã chết và đang sống lại, đã mất và được tìm thấy." 

***** 

“Sự trở về của đứa con hoang đàng” của Rembrandt, từ cuối thế kỷ 19, là tài sản quý giá của Bảo tàng Hermitage ở St Petersburg-Nga. 

Sử gia nghệ thuật Kenneth Clark ca ngợi: “Đây là bức tranh mà những ai đã từng xem bản gốc ở St.Petersburg đều có thể được tha thứ vì cho rằng nó vĩ đại nhất trong số tất cả những bức tranh mà nhân loại từng biết đến...!” 

Còn sử gia nghệ thuật HW Janson thì viết: “Sự trở về của đứa con hoang đàng”, là bức tranh cảm động nhất của Rembrandt. Đó cũng là bức tranh tĩnh lặng nhất của ông-một khoảnh khắc kéo dài đến vĩnh hằng. Tinh thần của sự im lặng dịu dàng lan tỏa đến mức người xem cảm thấy có mối quan hệ thật gần gũi. Mối liên kết đó có lẽ mạnh mẽ và gần gũi hơn bất kỳ tác phẩm nghệ thuật nào trước đây." 

Linh mục người Hà Lan, Henri Nouwen (1932–1996) bị bức tranh cuốn hút đến nỗi cuối cùng ông đã viết một cuốn sách ngắn về “Sự trở lại của đứa con hoang đàng”, lấy các cảm nhận và sự xúc động trước tranh của Rembrandt làm cảm hứng. Ông bắt đầu bằng cách mô tả chuyến thăm của mình đến Bảo tàng Hermitage vào năm 1986, nơi ông có thể chiêm ngưỡng bức tranh một mình trong nhiều giờ... 

Tác phẩm này cũng là sự tự vấn của chính tác giả Rembrandt. Rembrandt (15/7/1606 – 4/10/1669) là một trong những họa sĩ vĩ đại nhất trong lịch sử hội họa châu Âu nói chung và Hà Lan nói riêng. Kho tàng tác phẩm của ông rất đồ sộ, có lẽ khoảng 600 bức rất giá trị. Ông là thầy dạy cho gần như tất cả các họa sĩ Hà Lan hàng đầu thế kỉ 17. Ông vẽ bức tranh “Người Con Hoang Đàng Trở Về” vào những năm cuối đời và các nhà phê bình nghệ thuật cho rằng những nhân vật trong tranh là minh hoạ của chính con người ông.

Trước hết, ông là đứa con hoang đàng. Thời trai trẻ, ông kiêu ngạo, biết mình là thiên tài, coi trời bằng vung, chạy theo tiền bạc, danh vọng và lạc thú. Bức tranh tự hoạ vẽ vào tuổi hai mươi và ba mươi cho thấy ông từng là người trẻ trác táng và phóng đãng. Nhưng sau giai đoạn thành công và giàu có ngắn ngủi, ông liên tiếp đối diện với thất bại, buồn phiền và bất hạnh: mất đứa con trai Rambartus năm 1635, mất liên tiếp hai đứa con gái cùng tên Cornelia lần lượt vào năm 1938 và 1940, rồi mất vợ Saskia năm 1642. Sau đó trải qua hai cuộc tình bất hạnh với nhiều kiện tụng, danh tiếng sụp đổ, ông phải bán hầu hết đồ đạc, nhà cửa và cả bộ sưu tập nghệ thuật đồ sộ để khỏi bị phá sản. Khi qua đời năm 1669, ông chỉ còn là một ông già mù loà, nghèo nàn và cô độc. Tất cả những trải nghiệm đi hoang, cộng với nỗi đau thương của một kẻ kết thúc cuộc đời với hai bàn tay trắng, đã được ông diễn tả thật sống động nơi hình ảnh người con hoang đàng trở về - trọc đầu và rách rưới.

Tiếp theo, nhiều nhà viết tiểu sử cho rằng, người con cả trong tranh cũng mô tả một phần kinh nghiệm đời sống của Rembrandt. “Nhiều cuộc nghiên cứu mới đây về những quan hệ của hoạ sĩ cho thấy ông là một người khó sống chung… một người hay trả thù… hay tấn công những ai cản trở dự án của ông… Khi vẽ bức tranh “Người Con Hoang Đàng Trở Về”, sự lầm lạc của người con thứ và người con cả không xa lạ gì đối với ông” - Henri Nouwen đã viết như thế trong một tác phẩm linh đạo của mình.

Cuối cùng, hình ảnh người cha trong tranh diễn tả chính tâm hồn của Rembrandt. Ông là một người cha đã chứng kiến cái chết của lần lượt 3 đứa con trai, 2 đứa con gái. Quả tim độc đáo - chất chứa ngọn lửa nghệ sĩ trải qua nhiều thương đau của ông - đã trở thành quả tim nóng bỏng của một người cha đầy tình phụ tử. Rembrandt đã từng vẽ rất nhiều bức tranh có hình người già và người mù (ví dụ bức tranh vẽ về Tobit dưới đây), để rồi về cuối đời, nhà danh hoạ này đã mang lấy nơi mình chính hình ảnh ấy, “hình ảnh của một cụ già gần như mù, vừa âu yếm khóc, vừa chúc phúc cho người con bị thương tổn sâu xa” (Henri Nouwen). Đấy là hình ảnh cao đẹp của người cha nhân hậu trong bức tranh ta đang chiêm ngắm - cũng chính là hình ảnh phản ánh dung nhan của một vị Thiên Chúa giàu lòng xót thương.

Nguyễn Hưng (Trích từ “Nghệ thuật Công giáo”)